سازههای آبی شوشتر

سیستم آبی تاریخی شوشتر (به انگلیسی: Shushtar Historical Hydraulic System) که به نام سازههای آبی تاریخی شوشتر نیز نامیده می شود، مجموعهای به هم پیوسته از ۱۳ اثر تاریخی شامل پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالهای دستکند و تونلهای عظیم هدایت آب است. این ۱۳ اثر بصورت یک سیستم واحد هیدرولیکی و در ارتباط با یکدیگر کار میکنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهرهگیری بیشتر از آب ساخته شدهاند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستانشناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شدهاست. این ۱۳ اثر تاریخی به فاصله کمی از یکدیگر در محدوده شهر شوشتر واقع شدهاند که با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵، با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیدهاند.

فهرست اجزای سازههای آبی شوشتر
محل قرارگیری اجزای سازههای آبی شوشتر در سطح شهر شوشترشاپور یکم ساسانی در نقش رستم. شاپور ساسانی از اسیران معمار رومی در ساخت پلها و بندها و رودها در شوشتر استفاده کرد. این نقش، شکست والریانوس، امپراتور روم را بهتصویر میکشد.
آثار باستانی زیر به عنوان دهمین اثر ایران با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر به صورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیدهاند:
- بند میزان
- برج کلاه فرنگی
- رودخانه دست کند گرگر
- پل بند گرگر
- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
- بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
- بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)
- قلعه سلاسل
- نهر داریون
- پل بند شادروان
- بند خاک
- پل بند لشکر و پل شاه علی
- بند شرابدار
صف گردشگران برای بازدید از آسیابهای آبی در حال کار، یکی از اجزای ۱۳ گانه سازههای آبی تاریخی شوشتر، فروردین ۱۳۹۸
تاریخچه ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو
با تشکیل پایگاه سازههای آبی و گسترش فعالیتهای پژوهشی پیرامون این سازهها ابتدا پرونده مجموعه آسیابهای شوشتر که سالها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیابها تنها بخشی از مجموعه بههم پیوسته سازههای آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیتآمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیر ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
تهدیدها و تخریبها
با وجودی که سازههای آبی تاریخی شوشتر که بصورت سیستم هیدرولیکی واحد کار میکنند، از حدود ۲۰۰۰ سال پیش تا کنون پیوسته در حال کار بودهاند، در سالهای اخیر وضعیت هشدار دهنده و تهدیدهای جدی برای این میراث جهانی پیش آمده که در صورت عدم چارهاندیشی به تخریب بخشهای مهم این آثار میراث جهانی منجر میشود. بخشی از این تهدیدها به شرح زیر است:
رانش دیواره غربی مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر
از دهه ۱۳۸۰ خورشیدی تا کنون هشدارهای بسیاری در مورد رانش دیواره غربی مجموعه آبشارها وآسیابهای آبی داده شده اما اقدام مشخصی برای کنترل آن صورت نگرفته است. در صورت ریزش این دیواره تخریب آسیابهای آبی باستانی در این میراث جهانی حتمی است. تا کنون هیچ بررسی جامعی برای یافتن دلایل رانش و آغاز ریزش دیوارهها و ابنیه این میراث جهانی ذکر نشده، ولی از دلایل احتمالی این رانش به نشت آب و فاضلاب شهری از دیواره غربی این اثر و بارگذاری بیش از حد و احداث ساختمانهای جدید در نزدیکی این دیواره نام برده شده است. به دلیل احتمال فروریزی، بخش غربی این میراث جهانی به روی بازدیدکنندگان بسته شده است.

تخریب در اثر عدم تامین حقابه
عدم تأمین حقابه مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر به فرو ریزش برخی قسمتهای آن منجر شده است. بعلاوه کاهش جریان آب کارون و شاخه دست ساز گرگر در اثر انتقال آب بین حوضهای، برداشت بی رویه آب در این رودخانه و نوسانهای آب توسط بهرهبرداران سد تنظیمی گتوند در بالادست باعث شده تا جریان آب در برخی کانالهای باستانی به طور متناوب قطع و وصل شود. این نوسانات باعث شوک رطوبتی و خطر تخریب این کانالهای باستانی شده است.
بعلاوه، کاهش دبی و پایین آمدن سطح آب رود کارون، ملات های ماسهسنگی طاق را سست کرده و موجب تخریب برخی از آنها شده است.
ریزش تونل بلیتی
تونل باستانی بلیتی که آب را از رود گرگر به مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر منتقل میکند در سالهای گذشته چند بار ریزش کرده است. تداخل تاسیسات شهری، کاهش شدید دبی کارون و کاهش رطوبت که باعث سستی ماسهسنگهای به کار رفته در این تونل میشود و همچنین ساخت ساختمان بر روی این تونل باستانی از دلایل این تخریبها اعلام شده است.
ترک در بدنه بند میزان
در سالهای اخیر ترکهایی بر بدنه این بند تاریخی پدیدار شده که میتواند مقدمهای برای تخریب این میراث جهانی باشد.
ریزش پل بند گرگر
دیواره شمالی پل بند گرگر در سال ۱۳۸۸ در اثر دستکاری غیر اصولی فرو ریخت. در نزدیکی این دیواره گمانههای بزرگ و پرتعدادی حفر شده بود که باعث سست شدن و ایجاد ترک و شکاف در دیواره این پل بند تاریخی شده و در پی آن دیواره شمالی این پل بند فروریخت. پس از چند سال این پل بند تاریخی به منظور عبور و مرور خودروها تا حدی ترمیم شد اما هنوز به طور کامل ترمیم نشده و در مورد علت حفر عجیب این تعداد گمانههای بزرگ در پای این میراث جهانی هیچ توضیحی ارائه نشده است.
دفع فاضلاب شهری
با وجودی که سالهاست تصفیهخانه فاضلاب شهری در شوشتر ساخته شده، اما سازمانهای مسوول خطوط شبکه فاضلاب شهری را به تصفیهخانه متصل نکرده و فاضلاب شهری را مستقیما به رودخانه باستانی گرگر که اغلب ابنیه میراث جهانی در آن قرار دارند تخلیه میکنند. این مساله باعث افزایش آلودگی در مجاورت ابنیه سازههای آبی شوشتر و خسارت به آنها شدهاست.ضمنا نشت از خطوط لوله فرسوده شبکه آب و فاضلاب شهری باعث رانش و تخریب سازههای آبی شوشتر شده است.

تخریب قلعه سلاسل
قلعه سلاسل تا اواخر دوره قاجار مرکز حکومتی شوشتر و استانداری خوزستان بوده و مرکز مدیریت آب منطقه دشت میانآب شوشتر از طریق کنترل نهر باستانی داریون به حساب میآمد، اما در حال حاضر تخریب آن به حدی است که در حال نابودی است. طبق گفته رییس وقت سازههای آبی شوشتر، گزارش تخریب از عوامل انسانی در دوره پهلوی اول در دست داریم اما پس از آن عدم رسیدگی و توجه به این بنا از جمله انجام نشدن طرح مطالعات و ساماندهی این قلعه به منظور شروع عملیات حفاظت و مرمت، خود نوعی دخالت در تخریب محسوب میشود.
ایجاد تغییر و تخریب نهر داریون
نهر باستانی داریون که از آثار دروه داریوش هخامنشی است نیز از تخریب و تغییرات غیر اصولی در امان نمانده است. این کانال باستانی در ابتدای دهه ۸۰ خورشیدی با بتن پوشانده شده تا شمایل باستانی خود را از دست بدهد. همچنین بخشی از آبراهه باستانی داریون که در زیر قلعه سلاسل جریان داشته توسط وزارت نیرو با بتن پوشانده شده و در کنار آن پمپ نصب شده است.